Η Αιτωλία είναι χώρα της δυτικής Στερεάς Ελλάδας που πιάνει το κεντρικό και βορειοανατολικό τμήμα τού σημερινού νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στα δυτικά έχει σύνορα τον Αχελώο, στα ανατολικά την Πίνδο και στα νότια τη Ναυπακτία.
Στην αρχαιότητα χωριζόταν στην Αρχαία Αιτωλία, δηλαδή τη χώρα των ηρωικών χρόνων, και την Επίκτητη. Η πρώτη περιλάμβανε то τμήμα από τον Αχελώο μέχρι την Καλυδώνα, τον Αράκυνθο, την πεδιάδα στα νότια της Τριχωνίδας και τη γη στα βόρεια της Τριχωνίδας μέχρι Τριχώνιο. Η δεύτερη περιλάμβανε το ορεινό τμήμα ανάμεσα στη Δωρίδα και στη Λοκρίδα. Η Αρχαία και ή Επίκτητη Αιτωλία είχαν μαζί έκταση 187 τετρ. χλμ. Στην Επίκτητη Αιτωλία κατοικούσαν οι Αγραείς, Απέραντοι, Ευρυτάνες, Οφιονείς και Απόδοτοι.
Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στα βουνά της ζούσαν και λιοντάρια και ο Βιργίλιος λέει ότι έβγαζε πολλά σταφύλια. Σύμφωνα με τη μυθική ιστορία, παλιότεροι κάτοικοι της Αιτωλίας ήταν οι Κουρήτες και πρώτος βασιλιάς τους ο Αιτωλός. Στην εποχή των διαδόχων του οι Αιτωλοί έλαβαν μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία, επιχείρησαν διάφορες κατακτήσεις, αγωνίσθηκαν στην Τροία, κατέλαβαν τη Θεσσαλία και κατέβηκαν και στην Ήλιδα. Στα Μηδικά έμειναν ουδέτεροι, στον Πελοποννησιακό πόλεμο έλαβαν μέρος στην εκστρατεία στη Σικελία, ως μισθοφόροι, και στον αγώνα ανάμεσα στην Ελλάδα και το Φίλιππο κράτησαν πάλι ουδετερότητα, ευνοϊκή όμως για τον Φίλιππο.
Στα χρόνια του Αλεξάνδρου, οι Αιτωλοί νίκησαν το στρατηγό του Αντίπατρο και μετά το θάνατο τού Αλεξάνδρου πήγαν με το μέρος του Πολυσπέρχοντα.
Το 354 ίδρυσαν συμπολιτεία των πόλεών τους, γνωστή με το όνομα Αιτωλική συμπολιτεία ή κοινό των Αιτωλών. Το 300 π.Χ. συμμάχησαν με τον Αντίγονο και κατέλαβαν την πεδιάδα του Κιρραίου Απόλλωνα. Από εκεί άρχισε ο τελευταίος αμφικτυονικός πόλεμος, ανάμεσα στους Αιτωλούς και τις άλλες πόλεις της Ελλάδας, που υπήρξε ευνοϊκός για τους Αιτωλούς. Στη γαλατική επιδρομή η γενναιότητα των Αιτωλών έσωσε το ναό των Δελφών και τους ανέβασε στη συνείδηση των άλλων Ελλήνων.
Έπειτα οι Αιτωλοί άρχισαν τις κατακτήσεις. Κατέλαβαν την Αρκαδία, Τριφυλία, Βοιωτία και συγκρούσθηκαν με την Αχαϊκή συμπολιτεία [συμμαχικός πόλεμος 220-217], πού είχε σύμμαχο τον Φίλιππο και αυτός κατάφερε να εξαφανίσει την Αιτωλική επιρροή στην Πελοπόννησο. Μετά, οι Αιτωλοί συμμάχησαν με τούς Ρωμαίους, χωρίς να υποψιαστούν ότι κινδυνεύουν από αυτούς. Και μόνο όταν ήταν αργά στράφηκαν στον Φίλιππο, για να ξαναγυρίσουν πάλι στην αγκαλιά των Ρωμαίων, οι οποίοι με τη βοήθειά τους νίκησαν στις «Κυνός Κεφαλές» [196 π.Χ.] και μετά τους έκαναν φόρου υποτελείς.
Η Αιτωλία έμεινε στην εξουσία των Ρωμαίων για 80 χρόνια και μετά άρχισε τους εμφύλιους πολέμους, που την εξάντλησαν πολύ. Όταν άρχισαν οι μεγάλοι εσωτερικοί αγώνες στη Ρώμη, οι Αιτωλοί πήγαν με τον Καίσαρα [48 π.Χ.] και ανακηρύχθηκαν σύμμαχοι τής Ρώμης. Μετά το θρίαμβο του Οκτάβιου και την ανακήρυξή του σε αυτοκράτορα, έχασαν τις ιδιοκτησίες τους και αναγκάσθηκαν να μετοικήσουν σε μεγάλο ποσοστό.
Το 267 μ.Χ. δέχθηκαν επιδρομή των Γότθων και δεύτερη το 396. Στα βυζαντινά χρόνια οι Αιτωλοί, που έγιναν χριστιανοί από το 2-3 αιώνα, επαναστάτησαν εναντίον της απαγόρευσης της προσκύνησης των εικόνων [727], αλλά η επανάσταση τους καταπνίγηκε. Αργότερα αποτέλεσαν τμήμα του δεσποτάτου της Ηπείρου, που ίδρυσε ο Μιχαήλ Α Άγγελος, και μετά έπεσαν, διαδοχικά, στα χέρια των Σέρβων [1340], των Αλβανών, του βασιλιά τής Νεάπολης Κάρολου Α [1405] και τελικά των Τούρκων [1450]. Το 1571, οι Αιτωλοί έλαβαν μέρος στη ναυμαχία του Ναυαρίνου με αρχηγό τον δον Ιωάννη τον Αυστριακό, αλλά οι Τούρκοι δεν τούς αντεκδικήθηκαν.
Μεγάλες καταστροφές έπαθαν το 1585, όταν επαναστάτησαν εναντίον των Τούρκων, με αρχηγούς αρματολούς και αργότερα από πειρατικές επιδρομές. Το 1695, η Αιτωλία και η Ακαρνανία επαναστάτησαν πάλι εναντίον των Τούρκων, με την υποκίνηση των Βενετών, και το 1770 με την υποκίνηση της Ρωσίας. Και στις δυο επαναστάσεις δοκίμασαν σκληρά αντίποινα. Έπειτα και τις δυο επαρχίες τις πήρε ο Αλή πασάς. Στην επανάσταση του 1821, που χάρισε και στην Αιτωλία την ελευθερία, το σπουδαιότερο ρόλο έπαιξε το Μεσολόγγι με την τραγική του τύχη.
Λέγεται ότι η Αιτωλία πήρε το όνομά της από τον Αιτωλό, το γιο του Ενδυμίωνα και της Νύμφης Σαΐνίδας ή Ναίιδας. Αυτός ο Αιτωλός ήταν αρχηγός σε ένα από τα φύλα πού ήλθαν στην περιοχή [Ίωνες, Αχαιοί, Βοιωτοί, Αιολείς]. Η παράδοση λέει ότι ο Αιτωλός προερχόταν από την Ηλεία της Πελοποννήσου. Στη Ν.Α. περιοχή εγκαταστάθηκαν οι Οζόλες Λοκροί, που ονομάστηκαν έτσι από το ρήμα «οζέω», που σημαίνει όζω, μυρίζω, επειδή υπήρχαν εκεί θειούχες πηγές.
Στην αρχαιότητα χωριζόταν στην Αρχαία Αιτωλία, δηλαδή τη χώρα των ηρωικών χρόνων, και την Επίκτητη. Η πρώτη περιλάμβανε то τμήμα από τον Αχελώο μέχρι την Καλυδώνα, τον Αράκυνθο, την πεδιάδα στα νότια της Τριχωνίδας και τη γη στα βόρεια της Τριχωνίδας μέχρι Τριχώνιο. Η δεύτερη περιλάμβανε το ορεινό τμήμα ανάμεσα στη Δωρίδα και στη Λοκρίδα. Η Αρχαία και ή Επίκτητη Αιτωλία είχαν μαζί έκταση 187 τετρ. χλμ. Στην Επίκτητη Αιτωλία κατοικούσαν οι Αγραείς, Απέραντοι, Ευρυτάνες, Οφιονείς και Απόδοτοι.
Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στα βουνά της ζούσαν και λιοντάρια και ο Βιργίλιος λέει ότι έβγαζε πολλά σταφύλια. Σύμφωνα με τη μυθική ιστορία, παλιότεροι κάτοικοι της Αιτωλίας ήταν οι Κουρήτες και πρώτος βασιλιάς τους ο Αιτωλός. Στην εποχή των διαδόχων του οι Αιτωλοί έλαβαν μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία, επιχείρησαν διάφορες κατακτήσεις, αγωνίσθηκαν στην Τροία, κατέλαβαν τη Θεσσαλία και κατέβηκαν και στην Ήλιδα. Στα Μηδικά έμειναν ουδέτεροι, στον Πελοποννησιακό πόλεμο έλαβαν μέρος στην εκστρατεία στη Σικελία, ως μισθοφόροι, και στον αγώνα ανάμεσα στην Ελλάδα και το Φίλιππο κράτησαν πάλι ουδετερότητα, ευνοϊκή όμως για τον Φίλιππο.
Στα χρόνια του Αλεξάνδρου, οι Αιτωλοί νίκησαν το στρατηγό του Αντίπατρο και μετά το θάνατο τού Αλεξάνδρου πήγαν με το μέρος του Πολυσπέρχοντα.
Το 354 ίδρυσαν συμπολιτεία των πόλεών τους, γνωστή με το όνομα Αιτωλική συμπολιτεία ή κοινό των Αιτωλών. Το 300 π.Χ. συμμάχησαν με τον Αντίγονο και κατέλαβαν την πεδιάδα του Κιρραίου Απόλλωνα. Από εκεί άρχισε ο τελευταίος αμφικτυονικός πόλεμος, ανάμεσα στους Αιτωλούς και τις άλλες πόλεις της Ελλάδας, που υπήρξε ευνοϊκός για τους Αιτωλούς. Στη γαλατική επιδρομή η γενναιότητα των Αιτωλών έσωσε το ναό των Δελφών και τους ανέβασε στη συνείδηση των άλλων Ελλήνων.
Έπειτα οι Αιτωλοί άρχισαν τις κατακτήσεις. Κατέλαβαν την Αρκαδία, Τριφυλία, Βοιωτία και συγκρούσθηκαν με την Αχαϊκή συμπολιτεία [συμμαχικός πόλεμος 220-217], πού είχε σύμμαχο τον Φίλιππο και αυτός κατάφερε να εξαφανίσει την Αιτωλική επιρροή στην Πελοπόννησο. Μετά, οι Αιτωλοί συμμάχησαν με τούς Ρωμαίους, χωρίς να υποψιαστούν ότι κινδυνεύουν από αυτούς. Και μόνο όταν ήταν αργά στράφηκαν στον Φίλιππο, για να ξαναγυρίσουν πάλι στην αγκαλιά των Ρωμαίων, οι οποίοι με τη βοήθειά τους νίκησαν στις «Κυνός Κεφαλές» [196 π.Χ.] και μετά τους έκαναν φόρου υποτελείς.
Η Αιτωλία έμεινε στην εξουσία των Ρωμαίων για 80 χρόνια και μετά άρχισε τους εμφύλιους πολέμους, που την εξάντλησαν πολύ. Όταν άρχισαν οι μεγάλοι εσωτερικοί αγώνες στη Ρώμη, οι Αιτωλοί πήγαν με τον Καίσαρα [48 π.Χ.] και ανακηρύχθηκαν σύμμαχοι τής Ρώμης. Μετά το θρίαμβο του Οκτάβιου και την ανακήρυξή του σε αυτοκράτορα, έχασαν τις ιδιοκτησίες τους και αναγκάσθηκαν να μετοικήσουν σε μεγάλο ποσοστό.
Το 267 μ.Χ. δέχθηκαν επιδρομή των Γότθων και δεύτερη το 396. Στα βυζαντινά χρόνια οι Αιτωλοί, που έγιναν χριστιανοί από το 2-3 αιώνα, επαναστάτησαν εναντίον της απαγόρευσης της προσκύνησης των εικόνων [727], αλλά η επανάσταση τους καταπνίγηκε. Αργότερα αποτέλεσαν τμήμα του δεσποτάτου της Ηπείρου, που ίδρυσε ο Μιχαήλ Α Άγγελος, και μετά έπεσαν, διαδοχικά, στα χέρια των Σέρβων [1340], των Αλβανών, του βασιλιά τής Νεάπολης Κάρολου Α [1405] και τελικά των Τούρκων [1450]. Το 1571, οι Αιτωλοί έλαβαν μέρος στη ναυμαχία του Ναυαρίνου με αρχηγό τον δον Ιωάννη τον Αυστριακό, αλλά οι Τούρκοι δεν τούς αντεκδικήθηκαν.
Μεγάλες καταστροφές έπαθαν το 1585, όταν επαναστάτησαν εναντίον των Τούρκων, με αρχηγούς αρματολούς και αργότερα από πειρατικές επιδρομές. Το 1695, η Αιτωλία και η Ακαρνανία επαναστάτησαν πάλι εναντίον των Τούρκων, με την υποκίνηση των Βενετών, και το 1770 με την υποκίνηση της Ρωσίας. Και στις δυο επαναστάσεις δοκίμασαν σκληρά αντίποινα. Έπειτα και τις δυο επαρχίες τις πήρε ο Αλή πασάς. Στην επανάσταση του 1821, που χάρισε και στην Αιτωλία την ελευθερία, το σπουδαιότερο ρόλο έπαιξε το Μεσολόγγι με την τραγική του τύχη.
Λέγεται ότι η Αιτωλία πήρε το όνομά της από τον Αιτωλό, το γιο του Ενδυμίωνα και της Νύμφης Σαΐνίδας ή Ναίιδας. Αυτός ο Αιτωλός ήταν αρχηγός σε ένα από τα φύλα πού ήλθαν στην περιοχή [Ίωνες, Αχαιοί, Βοιωτοί, Αιολείς]. Η παράδοση λέει ότι ο Αιτωλός προερχόταν από την Ηλεία της Πελοποννήσου. Στη Ν.Α. περιοχή εγκαταστάθηκαν οι Οζόλες Λοκροί, που ονομάστηκαν έτσι από το ρήμα «οζέω», που σημαίνει όζω, μυρίζω, επειδή υπήρχαν εκεί θειούχες πηγές.
